Azərbaycan Respublikasının dövlət idarəçiliyi sistemində yeni inkişaf mərhələsi, yeni imkanlar, perspektivlər

ərbaycan Respublikası yenidən müstəqillik əldə etdikdən sonra demokratik, hüquqi, dünyəvi və unitar dövlət olaraq formalaşan Azərbaycan Respublikasında yeni Konstitusiyanın qəbulu ilə dövlət idarəçilik sistemində köklü dəyişikliklərə təkan verildi, səmərəli və məhsuldar idarəçilik sisteminin təşkili, təkmilləşdirilməsi istiqamətində mühüm addımlar atıldı. 1993-cü ildə ulu öndər Heydər Əliyevin yenidən hakimiyyətə qayıdışından sonra dövlət idarəçilik sisteminin bütün sahələrində olduğu kimi, dövlət qulluğunda da islahatlar həyata keçirildi.

Postmodern dövr – XX əsrin ikinci yarısından formalaşan, modernizmin rasional, obyektiv, nizamlanmış, “tək həqiqətə” əsaslanan dünyagörüşünə qarşı çıxan sosial–mədəni və fəlsəfi mərhələdir. İlk dəfə “postmodernizm” termininə R. Panviçin “Avropa mədəniyyətinin böhranı” adlı əsərində (1917) rast gəlinir. 1934-cü ildə F. de Onis onu modernizmə müasir reaksiyanın mənalandırması kimi tətbiq edir, postmodernizmə ədəbiyyatın inkişafında aralıq mərhələ (1905-1914) kimi baxılır. Qlobal informasiya axınlarının artması, süni intellektin yüksəlişi, qeyri-müəyyənlik şəraitində qərarvermə, sosial gözləntilərin dəyişməsi və s. idarəetmə sistemini daha çevik, innovativ və şəbəkə əsasında qurulan strukturata çevirir. Bu proses həm dünyada, həm də Azərbaycanda dövlət qulluğu institutunu yeni mərhələyə çıxarır.

Dünyada postmodern dövrdə dövlət qulluğunda baş verən dəyişikliklər

Rəqəmsal dövlətə keçid
Süni intellekt və avtomatlaşdırma
Açıq hökumət, şəffaflıq və vətəndaş iştirakçılığı
Yeni kadr modeli: çevik və kompetensiya yönümlü dövlət qulluqçusu
Layihə-komanda əsaslı idarəçilik

1. Rəqəmsal dövlətə keçid
Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində idarəçilik tam rəqəmsal platformalar üzərində qurulur. Ən qabaqcıl nümunələr:
•Estoniya: xidmətlərin 99%-i onlayndır; elektron vətəndaşlıq, rəqəmsal identifikasiya, “X-Road” məlumat platforması.
•Sinqapur: “Smart Nation” strategiyası; süni intellekt əsasında idarəetmə, ağıllı şəhər sistemi.
•Cənubi Koreya: tam rəqəmsal bürokratiya; dövlət qurumları arasında real vaxtda məlumat mübadiləsi.
•İngiltərə: “Government Digital Service” modeli ilə xidmətlərin vahidləşdirilməsi.
Bu ölkələrdə əsas dəyişiklik dövlət qulluğunun əmək əsaslı sistemdən bilik, data və texnologiya əsaslı sistemə keçməsidir.

2. Süni intellekt və avtomatlaşdırma
AI-in tətbiqi dünyanın aparıcı dövlət idarəetmə sistemlərində genişlənir:
•ABŞ-da risk analizi və kriminoloji proqnozlaşdırma AI ilə edilir;
•Yaponiya sənədləşmə və məlumat emalı işlərini robotlaşdırır;
•Kanada sosial siyasətdə proqnozlaşdırıcı analitika istifadə edir;
•Almaniya büdcə planlaşdırılmasında AI əsaslı modellər tətbiq edir.
Bu, dövlət qulluğunda klassik vəzifə bölgüsünü dəyişir, insan resurslarının analitik və strateji proseslərə yönəlməsi üçün imkan yaradır.

3. Açıq hökumət, şəffaflıq və vətəndaş iştirakçılığı
Bütün inkişaf etmiş ölkələr postmodern dövrdə açıq dövlət modelini tətbiq edir:
•Açıq büdcə
•Açıq parlament
•Crowdsourcing (ictimai qərarların vətəndaşların iştirakı ilə formalaşdırılması)
•E-məsləhətləşmə platformaları
Bu, dövlət qulluğunda hesabatlılıq, şəffaflıq, vətəndaş yönümlülük kimi prinsipləri gücləndirir.

4. Yeni kadr modeli: çevik və kompetensiya yönümlü dövlət qulluqçusu
Dünyanın əksər ölkələrində dövlət qulluğunun kadr sistemi aşağıdakı xüsusiyyətlərə keçir:
•çevik idarəetmə bacarığı
•rəqəmsal savadlılıq
•data analitikası
•etik qərarvermə
•layihə əsaslı fəaliyyət
•davamlı öyrənmə (lifelong learning)
Artıq “ənənəvi məmur” modeli yoxdur; onun yerini çoxşaxəli, rəqəmsal, analitik dövlət qulluqçusu alır.

5. Layihə-komanda əsaslı idarəçilik
Postmodern dövrdə bir çox ölkələrdə klassik ştat cədvəli metodu əvəzinə layihə əsaslı komanda idarəçiliyi tətbiq olunur:
•Kanada – “Agile Governance”
•Avstraliya – layihə əsaslı dövlət idarəçiliyi
•Finlandiya – çoxdisiplinar dövlət komandaları
Bu, dövlət qulluğunda çeviklik və innovasiya imkanlarını artırır.

Dünya üzrə yeni idarəetmə modelləri
New Public Management (NPM) [2]
— Effektivlik, nəticə yönümlülük, performans əsaslı qiymətləndirmə. Dövlət qurumlarının daha az resursla daha çox nəticə əldə etməsi.
— İngiltərə, Yeni Zelandiya, Kanada bu modeli tətbiq edərək dövlət sektorunu çevikləşdiriblər.
Governance / Good Governance
— Şəffaflıq, hesabatlılıq, vətəndaş iştirakı, açıq məlumatlar.
— OECD (İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı) ölkələrində tətbiq edilir.

Digital Governance və AI Governance
— Estoniya, ABŞ, Sinqapur tam rəqəmsallaşmış dövlət xidmətləri yaradıblar.
— Süni intellekt idarəetmə qərarlarının verilməsində istifadə olunur.
Netocracy və şəbəkə dövlət modeli
Netocracy – informasiya və şəbəkələrə sahib olma əsasında formalaşan yeni hakimiyyət formasıdır; burada güc internet əlaqələri və məlumat üzərində nəzarət edən qrupların əlində toplanır.
— Dövlət, biznes və vətəndaş cəmiyyəti şəbəkə formasında idarə olunur.
— ABŞ, Avropa, Yaponiya bu modeli tətbiq edir.

Azərbaycanda dövlət qulluğunda yeni inkişaf mərhələsi
Dövlət qulluğu sisteminin inkişafı məqsədilə institusional quruculuq, kadr siyasəti, fəaliyyət planı
Bildiyiniz kimi, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2018-ci il 23 noyabr tarixli 739 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında dövlət qulluğunun inkişafına dair 2019−2025-ci illər üçün Strategiya”nın  əsas məqsədi dövlət qulluğu sistemində idarəçiliyin təkmilləşdirilməsi, dövlət orqanlarının kadr potensialının inkişaf etdirilməsi, yüksək mənəvi və etik dəyərləri əsas tutan, bilik, bacarıq və müsbət şəxsi keyfiyyətləri ilə seçilən dövlət qulluqçuları korpusunu formalaşdırmaqla dövlət orqanlarının fəaliyyətində səmərəliliyin artırılmasıdır. Strategiya dövlət qulluğu sisteminin inkişafı məqsədilə institusional quruculuq, kadr siyasəti, dövlət qulluqçularının rotasiyası, onların peşəkarlığının və fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırılması, dövlət qulluğunda səriştə (kompetensiya) və mütərəqqi motivasiya (həvəsləndirmə) modellərinin tətbiqi, dövlət qulluğunun informasiya təminatının yaxşılaşdırılması sahəsində və bir sıra əlaqəli sahələrdə əsaslı islahatlar aparılmasını nəzərdə tutur.Eyni zamanda, Strategiya”nın 2023–2025-ci illərdə icrası üzrə Fəaliyyət Planında dövlət qulluqçularının fasiləsiz peşəkar inkişafının təmin edilməsi məqsədilə əsas hədəflər və bu hədəflərə çatmaq üçün orta və uzunmüddətli çoxşaxəli, ardıcıl, mərhələli tədbirlər müəyyən edilmişdir. Dövlət qulluqçularının davamlı peşəkar inkişafını təmin etmək məqsədilə həmin fəaliyyət planlarına uyğun olaraq bu sahəyə dövlət orqanlarının marağı artırılmalı, dövlət orqanlarının tədris mərkəzlərinin fəaliyyəti təkmilləşdirilməli və əlaqələndirilməli, dövlət qulluqçularının təlimə olan tələbatlarını (təlim ehtiyaclarını) hərtərəfli ödəyən və müasir tələblərə cavab verən peşəkar və davamlı təlim sistemi formalaşdırılmalıdır. Dövlət qulluqçularının təlimi dövlət orqanlarının tələbatına və dövlət qulluqçularının maraqlarına uyğun həyata keçirilən, dövlət qulluğunda çalışmaq üçün zəruri bilik, bacarıq, təcrübə və səriştələrin mənimsənilməsindən və təkmilləşdirilməsindən ibarət məqsədyönlü və sistemli prosesə çevrilməlidir.
Rəqəmsal dövlətə keçid və e-hökumət infrastrukturu
Azərbaycanda aşağıdakı rəqəmsal yeniliklər həyata keçirilib:
•“Elektron hökumət portalı” və inteqrasiya olunmuş dövlət xidmətləri
•Mobil hökumət (mGov) tətbiqləri
•Elektron imza və rəqəmsal identifikasiya
•Dövlət qurumları arasında elektron sənəd dövriyyəsi
•Big Data analitikasının tətbiqi
Bu, dövlət qulluğunu daha çevik və məlumat əsaslı edir.

ASAN Xidmət — postmodern idarəetmənin milli modeli
ASAN modeli Azərbaycan dövlət idarəçiliyinin dünya səviyyəsində tanınan brendidir:
•xidmətlərin bir pəncərədən göstərilməsi,
•şəffaflıq,
•vətəndaş məmnunluğunun ölçülməsi,
•korrupsiya risklərinin sıfra yaxınlaşdırılması,
•texnoloji platformalarda fəaliyyət
kimi xüsusiyyətlər ASAN-ı postmodern dövrün ən uğurlu idarəetmə nümunələrindən birinə çevirir.
Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 2012-ci il 13 iyulda imzaladığı 685 saylı fərmana əsasən “ASAN xidmət” mərkəzlərinin də strukturuna daxil olduğu Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyi yaradıldı. “ASAN xidmət” mərkəzlərində müxtəlif dövlət orqanları və özəl müəssələr tərəfindən 400-ə yaxın xidmət həyata keçirilir. Hal-hazırda 28 mərkəz fəaliyyət göstərir. Onlardan 7-si Bakıda, 21i isə Azərbaycanın bölgələrindədir.
Dünyada 20-dən çox ölkə bu modeli tətbiq edir və ya öyrənir.

DOST Agentliyi
Sosial xidmətlər sahəsində yeni yaranmış bu model:
•130-dan çox xidmətin vahid mərkəzdən göstərilməsi,
•elektron növbə sistemi,
•vətəndaş məmnunluğu metrikası,
•avtomatlaşdırılmış sosial xidmətlər
ilə postmodern sosial dövlət modelinin təzahürüdür.
Dayanıqlı və Operativ Sosial Təminat Agentliyi (bundan sonra – Agentlik) DOST mərkəzlərinin idarə edilməsi, onların fəaliyyətinə nəzarət və qiymətləndirmənin həyata keçirilməsi, eləcə də məşğulluq, əmək, sosial müdafiə və təminat sahələrində, habelə Azərbaycan Respublikası Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin fəaliyyət istiqamətlərinə uyğun olaraq digər sahələrdə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müəyyən etdiyi siyahıda göstərilən xidmətlərin DOST mərkəzlərində göstərilməsinin təşkili ilə bağlı fəaliyyət göstərən publik hüquqi şəxsdir.
DOST Agentliyi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 9 avqust 2018-ci il tarixli 229 saylı Fərmanına əsasən yaradılıb.
“DOST” mərkəzləri və filialları vasitəsilə əhaliyə məşğulluq, əmək münasibətləri, əmək pensiyası və sosial müavinətlər, Azərbaycan Respublikası Prezident təqaüdləri, əlillik və sağlamlıq imkanlarının məhdudluğu, sosial sığorta və sosial xidmətlər istiqamətində, həmçinin bank və notariat xidmətləri kimi funksional yardımçı xidmətlər də daxil olmaqla 15 istiqamət üzrə, o cümlədən Vahid Əlaqələndirmə Mərkəzlər çərçivəsində ümumilikdə 161 xidmət göstərilir. 7 mərkəz fəaliyyət göstərir.

“Azərbaycanın 2025–2028-ci illər üçün süni intellekt Strategiyası”nın ayrılması haqqında
Son zamanlar dünya miqyasında süni intellekt sistemlərinin düzgün tətbiqi fiziki və hüquqi şəxslərə sosial-iqtisadi üstünlüklər qazandırılıb. Buna görə də bir çox dövlətlər süni intellekt sahəsi üzrə ayrıca strategiyalar qəbul etmişlər və onların icrası təmin edilməkdədir.
Digər dövlətlərdə olduğu kimi, Azərbaycanda da süni intellekt texnologiyaları iqtisadi və sosial inkişafda və qlobal rəqabətdə üstünlüklər əldə etməsində mühüm rol oynaya bilər. Odur ki, bu güclü sistemli yanaşmaya ehtiyac vardır. Süni intellektin dövlət idarəçiliyi, iqtisadi, sosial, təhsil, səhiyyə, müdafiə, təhlükəsizlik və digər sahələrə ciddi dəyişikliklər gətirmək, bu səbəbdən də bununla bağlı yaranacaq çağırışlar və təhdidlər əldə edilərək, sünitellekt üzrə milli strategiyanın hazırlanması zərurəti yaranıb.
Bu məqsədlə hazırlanmış “Azərbaycanın 2025–2028-ci illər üçün intellekt strategiyası” (bundan sonra – Strategiya), ilk növbədə, inkişaf prosesində intellekt üzrə fəaliyyətin vəziyyətini təhlil edir, daha sonra əldə edilən nəticələrə uyğun olaraq və qlobal tendensiyalara əsaslanaraq müəyyən edilmiş prioritet istiqamətlər və tədbirlər planı əsasında müəyyən edilmiş strategiyalara və rəhbərlərə nail olmaq lazımdır. Strategiyada süni intellekt ekosisteminin formalaşdırılması və inkişafını təmin etmək üçün dövlət və özəl sektor arasında akademik və elmi tədqiqatların gücləndirilməsi, startap və innovasiya mühitinin dəstəklənməsi kimi xüsusi diqqət yetirilir.
Strategiyanın icrası əsasında aşağıda qeyd olunan hədəflərə nail olmaq saxlanılır:
4.1.1. ölkə iqtisadiyyatının bazarın inkişafı;
4.1.2. süni intellektin tətbiqi üçün şərait yaratmaq;
4.1.3. süni intellekt sənayesində iş üçün işçi qüvvəsinin hazırlanması;
4.1.4. cəmiyyətin bütün üzvlərinə süni intellektin faydalarının geniş şəkildə təbliğ edilməsi.
5.1. Strategiyaların əsas işləri bunlardır:
5.1.1. idarə edilmiş prioritet sektorlar üzrə süni intellekt sənayesinin, o cümlədən onun davamlılığının və nəzarətinin təmin edilməsi;
5.1.2. süni intellekt sənayesində işləmək üçün lazımi bilik və bacarıqlara malik olan işçi qüvvəsinin hazırlanması;
5.1.3. qərar qəbulu ilə səmərəliliyi və səmərəliliyi, vətəndaşlara daha çox xidmətlər göstərmək və daxili idarəetmə imkanlarını optimallaşdırmaq üçün intellektual idarəetmənin tətbiqi;
5.1.4. yerli, regional və beynəlxalq bazar ehtiyaclarına xidmət edən regional süni intellekt təlimi və istedad mərkəzlərinin yaradılması;
5.1.5. süni intellekt sistemlərinin yerləşdirilməsi, böyükhəcmli məlumatların emalı və analitik təhlili üçün hesablama maşınlarının və məlumat mərkəzlərinin yaradılması;
5.1.6. mürəkkəb riyazi əməliyyatları yerinə yetirmək və sistemləri simulyasiya etmək, nümunələri yenidən təmir və başqa yüksək hesablama tələb edən işləri yerinə yetirmək üçün tam səviyyəli hesablama infrastrukturunun inkişaf etdirilməsi;
5.1.7. ölkədə süni intellektin əsasları və normalarının işlənilməsi və süni intellektdən istifadə üçün etik prinsiplər və qaydaların formalaşdırılması;
5.1.8. süni intellekt sistemlərinin qurulmasında və düzgün qurulmasında süni intellekt üzrə qlobal standartların tətbiqi;
5.1.9. süni intellektin tədqiqatını yoxlamaq və süni intellekt sistemlərini hazırlamaq üçün sektorlar arasında araşdırma aparmaq;
5.1.10. süni intellekt məsuliyyətindən istifadənin təmin edilməsi və vətəndaşların hüquqlarının və məlumatların məxfiliyinin qorunması;
5.1.11. süni intellektin məlumat qərəzi törətməməsi, ondan dövlətin, vətəndaşların və vətəndaşların maraqlarına zidd istifadə üçün istifadənin çıxarılması;
5.1.12. innovasiyalı həllərin tətbiqi zamanı yaranan risklərin və zərərin azaldılmasının təmin edilməsi;
5.1.13. milli təhlükəsizliyin, o cümlədən informasiya təhlükəsizliyinin, informasiyanın manipulyasiyasının, əldə edilən dezinformasiyanın hücumlarının bərpası və süni intellekt sistemlərinin mühafizəsinin təmin edilməsi.

Gələcək perspektivlər
Azərbaycanda perspektivlər
•Tam rəqəmsallaşmış dövlət idarəçiliyi.
•AI-assisted governance – süni intellektlə dəstəklənmiş dövlət qərarları.
•Smart City və Smart Region modelinin genişlənməsi.
•Şəffaflıq və hesabatlılıq mexanizmlərinin gücləndirilməsi.
•Dövlət qulluğunda yeni peşə profilləri:
•data analitik,
•rəqəmsal idarəetmə meneceri,
•kibertəhlükəsizlik mütəxəssisi.
Dünya üzrə perspektivlər
•“Zero-paper government” – kağızsız dövlət.
•Virtual dövlət xidmətləri.
•AI əsaslı məhkəmə və hüquq sistemi.
•Blokçeyn əsaslı dövlət reyestrləri.
•Qlobal rəqəmsal identifikasiya sistemləri
Postmodern dövr dövlət qulluğu sistemində həm dünyada, həm də Azərbaycanda köklü dəyişikliklər tələb edir. Qlobal trendlər — rəqəmsallaşma, süni intellektin tətbiqi, açıq hökumət, çevik idarəetmə və kompetensiya əsaslı kadr siyasəti — Azərbaycan idarəçiliyinin əsas istiqamətlərinə uyğun gəlir.
Azərbaycan postmodern dövrün çağırışlarına adaptasiya baxımından bir sıra sahələrdə regional lider hesab olunur (ASAN, DOST, rəqəmsal xidmətlər). Həmçinin dövlət qulluğunun yeni modelinin formalaşdırılması ölkədə idarəetmənin şəffaflığını, effektivliyini və sosial yönümlülüyünü artırır.
Prezident İlham Əliyevin uğurlu sosial-iqtisadi siyasətinin mərkəzində vətəndaş rifahının təminatı, ölkə əhalisinin sosial müdafiəsi dayanır. Prezident İlham Əliyevin dövlət idarəçilik sahəsində həyata keçirdiyi çoxşaxəli islahatlar Azərbaycan dövlətinin siyasi xarakterini və inkişaf yolunu müəyyən edir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasi xətti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən uğurla həyata keçirilir.

Mürtəza Həsənoğlu,

Azərbaycan Prezidenti Yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Siyasi idarəetmə fakültəsinin dekanı,s.e.f.d