Azərbaycanda Rəqəmsallaşma Siyasəti: Hüquqi baza, strateji istiqamətlər və inkişaf dinamikası

Dövlətçilik ölkənin ən mühüm fundamental dəyəridir. Dövlət idarəçiliyi müasir cəmiyyətin həyatında əsas rol oynayır. XXI əsrdə qlobal iqtisadiyyatın əsas meyillərindən biri rəqəmsallaşmadır. Rəqəmsal texnologiyalar dövlət idarəçiliyinin səmərəliliyini artırmaq, xidmətlərin şəffaflığını təmin etmək və vətəndaş məmnunluğunu yüksəltmək üçün mühüm vasitəyə çevrilmişdir.  Azərbaycanın dinamik inkişafı, iqtisadi və sosial sahədə əldə olunan müsbət dəyişikliklər, öz növbəsində, dövlət idarəçiliyi sistemində islahatlar aparılmasını tələb edir. Azərbaycan Respublikası da bu tendensiyaya uyğun olaraq 2000-ci illərin əvvəllərindən etibarən ardıcıl rəqəmsallaşma siyasəti həyata keçirir.

Rəqəmsallaşma prosesi 2013-cü ildən sonra yeni mərhələyə qədəm qoydu — “ASAN Xidmət”, Elektron Hökumət Portalı (e-gov.az) və “Asan İmza” kimi layihələr ölkədə rəqəmsal dövlət idarəçiliyinin əsas infrastrukturunu formalaşdırdı.

Dünya Bankının 2024-cü il “GovTech Maturity Index” hesabatına əsasən, Azərbaycan GTMI üzrə “A” kateqoriyalı ölkələr sırasına daxil edilib və rəqəmsal dövlət idarəçiliyinin yetkinlik səviyyəsinə görə  yuxarı sıralarda yerini tutur.

Rəqəmsallaşmanın strateji çərçivəsi və təşəbbüslər. Azərbaycan hökumətinin həyata keçirdiyi rəqəmsallaşma siyasəti əsasən üç əsas istiqamət ətrafında cəmlənmişdir. Bu istiqamətlər dövlət xidmətlərinin elektronlaşdırılması, infrastruktur və kibertəhlükəsizlik mühitinin formalaşdırılması, həmçinin rəqəmsal iqtisadiyyat və innovasiya ekosisteminin inkişafından ibarətdir.

Bu ümumi məqsədlərin həyata keçirilməsini təmin etmək üçün bir sıra əsas strategiyalar və qanuni sənədlər qəbul edilmişdir. Bunların arasında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 2 sentyabr 2021-ci il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilən “Azərbaycan Respublikasında rəqəmsal transformasiya sahəsində 2022–2026-cı illər üçün Strategiya” xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu strategiyanın əsas məqsədi dövlət orqanlarında rəqəmsal idarəetmənin tətbiqini, dövlət xidmətlərinin bir-biri ilə inteqrasiyasını və vətəndaşların rəqəmsal bacarıqlarının inkişafını təmin etməkdir.

Digər tərəfdən, “Azərbaycan 2030: Sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər” adlı sənəddə “Rəqəmsal cəmiyyətə keçid” ölkənin beş əsas prioritet istiqamətindən biri kimi müəyyən edilmişdir. Həmçinin, 2013-cü ildə qəbul edilmiş “Elektron hökumət informasiya sistemi haqqında Qərar” da prosesin inkişafında mühüm rol oynayaraq, müxtəlif dövlət orqanlarının məlumat bazalarının bir-biri ilə inteqrasiyasını təmin etmişdir.

2025-ci ilə qədər 450-dən çox dövlət xidməti tam elektronlaşdırılıb, vətəndaşların 96%-i “ASAN Login” sistemi vasitəsilə e-xidmətlərə daxil olur. 2024-cü ilin məlumatına əsasən, “ASAN xidmət” mərkəzlərinə 70 milyon nəfərdən çox müraciət qeydə alınıb, xidmətlərin 90%-dən çoxu elektron formatda təqdim edilir.

Hüquqi-institusional baza. Azərbaycanın rəqəmsal transformasiya uğurunun əsasında möhkəm bir hüquqi baza dayanır. Bu sahə bir sıra əsas qanunverici aktlar vasitəsilə tənzimlənir ki, onlar da ölkədə rəqəmsal mühitin inkişafı üçün zəmin yaradır.

Bu baza ilk növbədə 2004-cü ildə qəbul edilmiş və 2017-ci ildə yenilənmiş “Elektron imza və elektron sənəd haqqında” Qanunu əhatə edir. Bu qanun elektron imzanın ənənəvi əlli imza ilə eyni hüquqi qüvvəyə malik olmasını təmin edir və rəqəmsal sənəd dövriyyəsinin qanuni çərçivəsini müəyyənləşdirir.

Digər bir əsas sənəd 1998-ci ildə qəbul edilmiş və 2018-ci ildə dəyişikliklər edilmiş “İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında” Qanundur. Bu qanun dövlət informasiya siyasətinin əsas prinsiplərini, informasiyalaşdırma proseslərini və məlumatların qorunması mexanizmlərini tənzimləyir.

Eyni zamanda, 2010-cu ildə qəbul edilmiş “Şəxsi məlumatlar haqqında” Qanun fərdi məlumatların toplanması, emalı və mühafizəsi proseslərini beynəlxalq standartlara uyğunlaşdıraraq, vətəndaşların məxviyyət hüququnun qorunmasına xidmət edir.

Nəhayət, “Kibertəhlükəsizlik Strategiyası 2023-2027” ölkənin rəqəmsal məkanının təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə müasir kibertəhlükəsizlik infrastrukturunun, milli kompüter fövqəladə hallara cavab qruplarının (CSIRT) və təhlükə monitorinq sistemlərinin daha da gücləndirilməsini nəzərdə tutur. Bu sənədlər birlikdə Azərbaycanda rəqəmsal inkişafın hüquqi dayaq sütunlarını təşkil edir.

Bu qanunlar vasitəsilə dövlət, özəl sektor və vətəndaş münasibətlərində rəqəmsal əməliyyatların hüquqi əsasları formalaşmışdır.

İqtisadi və sosial təsirlər. Rəqəmsallaşmanın iqtisadi təsiri rəqəmsal xidmətlər və İKT sektorunun artım göstəricilərində özünü göstərir.

• İKT sektorunun ÜDM-də payı 2024-cü ildə 3,1%-ə yüksəlib (2010-cu ildə bu göstərici 1,8% idi).
• İKT ixracı 2023-cü ildə 230 milyon ABŞ dolları təşkil edib, 2020-ci illə müqayisədə 2,4 dəfə artım qeydə alınıb.
• Dövlət büdcəsinə elektron xidmətlər vasitəsilə daxilolmalar 2015–2024 dövründə 11 dəfə artıb.
• Elektron gömrük sistemi vasitəsilə 2024-cü ildə 1,2 milyon bəyannamə onlayn təqdim edilib, bu isə ümumi dövriyyənin 94%-ni təşkil edir.

Sosial müstəvidə rəqəmsallaşma əhali arasında xidmətlərə çıxışı asanlaşdırıb. Rəqəmsal savadlılıq səviyyəsi yüksəlməkdədir — Təhsil Nazirliyinin 2024-cü il hesabatına görə, gənclərin 87%-i “rəqəmsal bacarıqların orta və ya yüksək səviyyəsinə” malikdir.

  “Rəqəmsal Azərbaycan 2030” vizyonuna görə, 2030-cu ilə qədər  Azərbaycanda dövlət xidmətlərinin 100%-i rəqəmsal formada, həmçinin rəqəmsal identifikasiya sisteminin universal tətbiqi planlaşdırılır. Azərbaycan Respublikasının 2025–2028-ci illər üçün süni intellekt Strategiyası”nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasında süni intellektin inkişafını sürətləndirmək, bu sahədə tədqiqatların aparılmasını təşviq etmək, süni intellekt üzrə informasiya texnologiyalarının və onların idarə edilməsi mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsini, infrastrukturunun əlçatanlığını təmin etmək, habelə ixtisaslı kadr potensialını gücləndirmək məqsədilə qərar alınmışdır.

Nəticə etibarilə, Azərbaycanın rəqəmsallaşma siyasəti milli iqtisadiyyatın modernləşdirilməsi və dövlət idarəçiliyinin səmərəliliyinin artırılmasında əsas istiqamətlərdən birinə çevrilmişdir. Güclü hüquqi baza, strateji sənədlər və “ASAN xidmət” modeli ölkəni regionda rəqəmsal transformasiya üzrə aparıcı mövqelərdən birinə çıxarmışdır. Qarşıdakı illərdə əsas məqsəd kibertəhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi və rəqəmsal iqtisadiyyatın qlobal inteqrasiyasının sürətləndirilməsidir. Ulu Öndər Heydər Əliyevin banisi olduğu müasir dövlətimiz bu gün  cənab Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə daha da inkişaf edir və qüdrətlənir. Yeni islahatlar konsepsiyasının əsas məqsədi Azərbaycanı daha güclü, qüdrətli ölkəyə çevirməkdir. Əsas hədəf isə Azərbaycan vətəndaşının sosial rifahını yüksəltmək, güzəranını daha da yaxşılaşdırmaqdır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin düşünülmüş, qətiyyətli və uzaqgörən siyasət nəticəsində ölkəmiz ötən 22  ildə mühüm siyasi, iqtisadi, sosial və hərbi uğurlara nail olumuşdur. Cənab Prezident İlham Əliyevin uğurlu sosial-iqtisadi siyasətinin mərkəzində vətəndaş rifahının təminatı, ölkə əhalisinin sosial müdafiəsi dayanır. Dövlət idarəçiliyində aparılan islahatlar şəffaflığı artırmaq, vətəndaş məmnuniyyətini təmin etmək və dövlətin nüfuzunu qorumaqdır.

s.e.f.d., dos. Murtəza Həsənoğlu,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası,

Siyasi İdarəetmə fakültəsinin dekanı