“Ana dili millətin mənəvi diriliyidir.”
Firudun bəy Köçərli
Ana dilimiz haqqında saysız-hesabsız kitablar, məqalələr yazılıb. Dilimizin fəlsəfəsi haqqında yazılan əsərlərin sayı yox səviyyəsindədir. Bu təbiidir. Əgər Ali məktəblərdə “Fəlsəfə” fənninin tədrisi məhdudlaşdırılıbsa, dilin fəlsəfəsindən danışmağa dəyməz.
Ali məktəblərdə “Analitik fəlsəfə”nin tədrisi vacibdir. Ana dilimizin fəlsəfəsini Əhməd bəy Ağaoğlunun, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin, Firudun bəy Köçərlinin, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin, İsa Hüseynovun və digər yazıçı mütəfəkkirlərin əsərləri vasitəsilə qavramaq mümkündür. Xarici klassiklərin əsərlərinin dilimizə səhih tərcüməsi dilimizin zənginliyindən xəbər verir, dilin gözəlliyinə heyran olursan. Burada Çərkəz Qurbanlının, Vilayət Hacıyevin, Aydın Məmmədovun, Natiq Səfərovun, Qorxmaz Quliyevin tərcümələri mütləq qeyd olunmalıdır.
Təbii və süni dil!
2500 il bundan öncə Platon “Kratil” dialoqunu dilin fəlsəfəsinə həsr edib. Kratillə Germogen dil haqqında mübahisə edirlər. Kratil adların təbiiliyini, yəni onların nəsnələrin təbiətinə uyğun gəldiyini israr edir. Nəsnələr doğulur, yaranır, yaxud kəşf olunur. Onun adı, yarandığı andan etibarən mahiyyəti ilə uyğunluq təşkil edir. Germogen isə hesab edir ki, adlar nəsnələrə insanlar tərəfindən təsadüfən verilir. Nəsnələr insanın qarşısında peyda olur və ya ona təqdim edilir, o da ilk dəfə gördüyü predmetə ad verir. Kratilin tutduğu mövqe insanlar arasında tarixən qərarlaşmış təbii dilə, Germogenin fərziyyəsi isə ondan fərqli olaraq, tarixi və psixoloji ənənələrdən kənar və məqsədli surətdə yaradılan süni dilə uyğun gəlir. Zaman ötdükcə süni dilin təbii dil üzərində fəallaşan eroziya prosesi dirini öldürmək, təbii olanı süniləşdirmək kimi təhlükələr yaradır.
Əsl filosof, əsl şair, əsl yazıçı dilə, onun təmiz səsinə qulaq asır, onu özündə üzə çıxarır. Bu zaman onların dedikləri boşboğazlıq yox, yaradıcılıq, dünyanın yeni, hələ bu vaxta qədər görünməmiş tərəflərinin açılmasıdır. Təsadüfi deyildir ki, dilin saflığı “ilkin poeziyada” axtarılır.
Dilimizdə xarici terminlərin istifadəsi dilin təbiliyinə xələl gətirirmi?
Dilçi alimlər bu məsələni tədqiq etməlidirlər. Bu problemin iclaslar səviyyəsində qaldırılması azdır. Məsələn, mən deyirəm: “Anar məktəbi bitirib, yığışıb evdən getdi.” Bizim çoxumuz bu cümlədəki mənanı başa düşməyəcəyik. Lakin desəm ki, Anar abituriyent oldu. Onda söhbətin nədən getdiyini hamımız başa düşəcəyik. Abituriyent – latın dilində “yığışıb gedirəm” mənasını verir. Dilimiz digər dillər kimi xarici terminlərə həssasdır, lakin həmin terminləri işlətmək qaydalarına mütləq riayət olunmalıdır.
İnsan dil hesabına insandır, əlbəttə ki, burda metafora xüsusi yer tutur. Sözdə metafora məxsusi rol oynayır, dili gözəlləşdirir. Dil istər-istəməz metaforanın kristalına düşür. Təəssüflər olsun ki, metafora mövzusuna elmi tədqiqatlarda az rast gəlinir.
Bütün dillərin təkamül tarixi sadə cümlələrin qurulması ilə başlayır və zaman keçdikcə, həm sintaksis, həm də semantik məzmun baxımından mürəkkəbləşən mərhələyə qədər davam edir. Sadədən mürəkkəbə doğru bu irəliləyiş zamanı ünsiyyət üçün öncə ən ağır yük feillərin üzərinə düşür. Daha sonra isim, sifət, zərf əlavə olunur və cümlənin həcmi artır. Və ilk sözün zərurətdən irəli gələrək, felin əmr formasında yarandığını düşünə bilərik. Əmr forması ünsiyyət zamanı böyük rol oynayır və ondan istifadə edərkən, çox ehtiyatlı olmağı tələb edir. Düzgün istifadə edilmədikdə isə bu, arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxara bilir.
Bu məntiqlə Azərbaycanda Felə heykəl qoyulmalıdır!
Dilçilik təlimi cəmiyyətdə yaranır və yazıçılar tərəfindən müəyyənləşir, təsdiq edilir, əksər hallarda dilçilik institutları tərəfindən tənzimlənir, nizama salınır, yönəldilir. Cəmiyyət, yazıçılar, dilçilik institutları üzərlərinə düşən vəzifələri heç də hər zaman yerinə yetirmirlər. Son həlledici faktor dövlətdir. Azərbaycanda Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin və Prezident İlham Əliyevin dilimizə göstərdikləri yüksək qayğı göz önündədir. Dövlətimizin başçısının dilimizin inkişafı haqqında çağırışları örnəkdir, nümunədir.
Cəmiyyətin tələbatının ölçüsü yoxdur. Məsələn, Qarabağ mövzusu bitib-tükənməz mövzudur. Biz yazıçı və şairlərdən yeni əsərlər gözləyirik. Bir çox hallarda isə yazılan əsərlərin dili və məzmunu qıraqda qalır və əsərin müəllifinə yağdırılan təriflər mətni arxa plana çəkir. Dilçilik institutları yalnız tərifçiliklə məşğul olurlarsa onda tənqidə ehtiyac qalmır.
Dillər son dərəcə rəngarəng ifadə vasitələrinə malikdir və bir dildə kəskin emosional mənaya malik olan söz digər dildə neytral xarakter daşıya bilər. Məsələn, “sən yaşamağı bacarmırsan” Çin dilində ağır söyüşdür. Azərbaycan dilinə birbaşa tərcümədə isə nəsihət kimi qəbul oluna bilir. Dil özünə dialektik münasibət tələb edir: bir tərəfdən sadələşməyi, digər tərəfdən mürəkkəb fikirlərin ən incə çalarlarını əks etdirməyi…
İstənilən mədəniyyətin deqradasiyası dilin primitivləşməsinə səbəb olur. Yüz il bundan əvvəl yaşamış ziyalılarımız indiki qəzetləri oxusaydılar, bəlkə də, deyərdilər ki, bu, Azərbaycan dili deyildir.
XX əsrin əvvəllərində minillik mədəniyyətimizin ənənələrini dövrün tələbləri ilə üzvi vəhdətdə birləşdirən ziyalılarımızın həmin əsrin 30-cu illərində kütləvi şəkildə məhv edilməsi dilimizə ağır zərbə vurdu. Bugünkü təhsil sistemimizin yetişməkdə olan gənc nəsildə formalaşdırdığı dil yarımsavadsızlığı bu prosesi dərinləşdirib uçurum səviyyəsinə çatdırmışdır. Yeganə çarə inkişafın yeni məqamında klassiklərimizə qayıtmaq, insan hisslərinin və düşüncələrinin ən incə çalarlarını ifadə etmək qabiliyyəti ilə kompüter ifadə tərzinin dəqiqliyini birləşdirən bir dilə nail olmaqdır.
Dil haqqında ən mükəmməl aforizm isə böyük alman filosofu Martin Haydeggerə məxsusdur: “Dil varlığın evidir!”
Bizim varlığımızın da evi dilimizdir. Evimizi və dilimizi qoruyaq!
Etibar Əliyev,
millət vəkili, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru