Dövlət idarəçiliyinin rəqəmsallaşması və yeni idarəçilik modelləri

Müasir dövrdə dövlət idarəçiliyinin effektivliyini müəyyən edən əsas amillərdən biri onun rəqəmsal texnologiyalarla inteqrasiyası və informasiya əsaslı qərarvermə qabiliyyətidir. XXI əsr idarəçilik modeli artıq yalnız hüquqi-inzibati və sosial koordinasiya çərçivəsində deyil, həm də texnoloji ekosistemin bir parçası kimi fəaliyyət göstərir. “Rəqəmsal dövlət” anlayışı müasir dövrdə dövlətin funksional çevikliyini, şəffaflığını və sosial məsuliyyətini təmin edən strateji konsepsiyaya çevrilmişdir. Həmçinin, rəqəmsal platformaların tətbiqi və idarəetmədə innovasiya praktikalarının genişləndirilməsi məsələləri üzrə yerli təhlillər, bu tədbirlərin xidmət keyfiyyətini və şəffaflığı artırdığını göstərir. Azərbaycan Respublikasında dövlət idarəçilik sisteminin təkmilləşdirilməsi istiqamətində həyata keçirilən islahatlar dövlətin idarəetmə mədəniyyətini keyfiyyətcə yeni mərhələyə yüksəltmişdir. Elektron hökumət, şəffaflıq, ictimai iştirakçılıq və peşəkar kadr siyasəti bu sistemin əsas dayaqları kimi formalaşmışdır.

Rəqəmsallaşma dövlət idarəçiliyinin təməl funksiyalarını — planlaşdırma, tənzimləmə, xidmət göstərmə və hesabatlılıq mexanizmlərini — köklü şəkildə dəyişdirir. Dünya Bankının  “Digital Government Transformation Framework” hesabatında qeyd edilir ki, rəqəmsal idarəetmə yalnız texnoloji yenilik deyil, həm də idarəetmə fəlsəfəsinin transformasiyasıdır. Bu transformasiya üç əsas prinsip üzərində qurulur: datalara əsaslanan qərarvermə, açıq idarəetmə və vətəndaş yönümlü xidmət mədəniyyəti.

1. Rəqəmsal idarəetmənin nəzəri əsasları

Rəqəmsallaşmış idarəetmə modeli “Yeni İctimai İdarəetmə” (New Public Management) və “İctimai Dəyərlər İdarəçiliyi” (Public Value Management) yanaşmalarının sintezindən formalaşır. Osborne və Gaebler (1992) bu modeli “dövlətin xidmət istehsalçısı deyil, vətəndaşların tələblərinə çevik reaksiya verən platforma” kimi təsvir edirlər. Rəqəmsal hökumət bu ideyanı reallaşdıraraq idarəetməni ağlabatan mərkəzləşmə və açıq iştirakçılıq arasında balanslaşdırır.

Rəqəmsallaşma dövlətin “reaktiv” (reaksiya verən) funksiyasını “proaktiv” (önləyici və qabaqlayıcı) funksiyaya çevirir. “Big Data”, “Artificial Intelligence (AI)” və “Predictive Analytics” kimi texnologiyalar idarəetmənin gələcəyə yönəlmiş qərarvermə mexanizmlərini formalaşdırır. Tapscott və Agnew “Blockchain Revolution in Governance” əsərində qeyd edirlər ki, texnoloji inteqrasiya dövlətin qərarlarının etibarlılıq, şəffaflıq və izlenebilirlik səviyyəsini artırır.

Bu mənada, rəqəmsal idarəetmə təkcə xidmətlərin elektronlaşdırılması deyil, həm də dövlətin məlumat əsaslı strategiya yaradan bir sistemə çevrilməsi deməkdir.

2. Azərbaycan modelində rəqəmsal transformasiya

Azərbaycan Respublikasında rəqəmsallaşma siyasəti dövlət idarəçiliyinin modernləşdirilməsi strategiyasının mərkəzi komponentidir. “Azərbaycan 2030: Sosial-iqtisadi inkişafın milli prioritetləri” sənədində rəqəmsal transformasiya “davamlı inkişafın əsas dayaq sütunu” kimi müəyyən edilmişdir. Bu istiqamətdə həyata keçirilən tədbirlər dövlətin idarəçilik fəlsəfəsini kağız əsaslı idarəetmədən rəqəmsal ekosistemə keçirməyi qarşıya məqsəd qoymuşdur.

2013-cü ildə istifadəyə verilən “Elektron Hökumət Portalı” (www.e-gov.az) dövlət xidmətlərinin elektronlaşdırılması istiqamətində ilk fundamental addım olmuşdur. Hazırda bu platforma üzərindən 900-dən çox dövlət xidməti təqdim olunur. “myGov” (2019) platforması isə vətəndaşlara fərdi elektron kabinetlər vasitəsilə dövlət qurumları ilə birbaşa, şəffaf və izlənəbilən əlaqə imkanı yaradır.

2021-ci ildə təsdiqlənmiş “Rəqəmsal Azərbaycan Strategiyası” isə bu prosesi yeni mərhələyə çıxarmışdır. Strategiyanın əsas məqsədi dövlət xidmətlərinin 100%-ə qədər elektronlaşdırılması, süni intellekt əsaslı qərarvermə sistemlərinin yaradılması və idarəetmədə məlumat təhlükəsizliyinin gücləndirilməsidir .

Bu istiqamətdə Azərbaycan elektron imza (e-imza), e-sənəd dövriyyəsi sistemi, elektron satınalmalar (e-procurement) və “ASAN Login” mexanizmlərini uğurla tətbiq edir. Bu mexanizmlər idarəetmənin şəffaflığını artırmaqla yanaşı, korrupsiya risklərini minimuma endirir və xidmətlər arasında əlaqələndirməni təmin edir .

 Rəqəmsal transformasiyanın sosial və idarəetmə təsirləri

Rəqəmsallaşma idarəetmənin səmərəliliyini yüksəltməklə yanaşı, dövlət və cəmiyyət arasında münasibətlərin keyfiyyətini dəyişir. İnformasiya texnologiyaları vətəndaşlara dövlətin fəaliyyətini izləmək, təklif vermək və ictimai hesabatlılıq tələb etmək imkanı yaradır. Bu proses idarəetmənin “hesabatlılıq mədəniyyətini” möhkəmləndirir.

Eyni zamanda, rəqəmsal idarəetmə sosial bərabərlik və inklüzivlik problemlərini də gündəmə gətirir. “Digital Divide” — yəni texnoloji imkanlara çıxışdakı bərabərsizlik — idarəetmənin effektivliyinə təsir göstərən mühüm faktordur. BMT-nin E-Government Development Index  hesabatında qeyd olunur ki, rəqəmsallaşmanın sosial ədalətlə uzlaşdırılması dövlət siyasətinin davamlılığını təmin edən əsas şərtlərdəndir . Azərbaycan bu sahədə “ASAN xidmət bölgələri”, “Rəqəmsal kənd” layihələri və regional e-xidmət mərkəzləri vasitəsilə rəqəmsal inklüzivlik siyasətini həyata keçirir.

Bundan əlavə, rəqəmsal idarəetmə kiber təhlükəsizlik məsələlərini də ön plana çıxarır. Dövlət sistemlərinin məlumat təhlükəsizliyi və şəxsi məlumatların qorunması rəqəmsal dövrdə yeni etik məsuliyyət səviyyəsi tələb edir. Bu istiqamətdə “Kibertəhlükəsizlik Strategiyası” (2022–2027) idarəetmədə həm texniki, həm də hüquqi standartların müəyyənləşdirilməsinə yönəlmişdir.

 Süni intellekt və məlumat əsaslı siyasət formalaşdırma

Dövlət idarəçiliyində süni intellektin tətbiqi artıq qlobal idarəetmə paradiqmasının yeni mərhələsini formalaşdırır. AI texnologiyaları büdcə planlaşdırılması, risklərin qiymətləndirilməsi, sosial siyasətlərin modelləşdirilməsi və fövqəladə halların idarə olunmasında səmərəliliyi artırır .

Azərbaycanın “Data Driven Governance” təşəbbüsü dövlət orqanlarının məlumat bazalarını inteqrasiya etməklə vahid Analitik Məlumat Platformasının (AMP) yaradılmasına yönəlmişdir. Bu sistem dövlət siyasətinin formalaşmasında real vaxt rejimində analitik qərar dəstəyi təmin edir. Beləliklə, idarəetmə artıq intuisiya deyil, statistik sübut və məlumat analizinə əsaslanır.

Bununla yanaşı, süni intellektin tətbiqi idarəetmədə etik sualları da gündəmə gətirir: qərarvermənin şəffaflığı, məsuliyyət bölgüsü və insan nəzarətinin qorunması məsələləri xüsusi diqqət tələb edir. OECD (2021) bu məsələni “Responsible AI Governance” prinsipləri ilə tənzimləyərək dövlətlərə etik çərçivə təqdim etmişdir. Azərbaycan da bu prinsipləri öz milli strategiyasına inteqrasiya etməkdədir.

 “Ağıllı dövlət” (Smart State) konsepsiyası

Rəqəmsallaşmanın ən yeni mərhələsi “Smart Governance” və “Smart State” konsepsiyaları ilə xarakterizə olunur. Bu modeldə dövlət yalnız rəqəmsal xidmətlər göstərən struktur deyil, həm də öyrənən, proqnozlaşdıran və adaptiv sistemə çevrilir. Estoniya, Sinqapur və Cənubi Koreya kimi ölkələrin təcrübəsində bu model idarəetmənin çevikliyini və resurs səmərəliliyini maksimuma çatdırmışdır .

Azərbaycan bu istiqamətdə “Rəqəmsal hökumət 2.0” modelinə keçid üzrə hazırlıqlara başlamışdır. Bu model çərçivəsində idarəetmə sisteminin əsas funksiyaları – planlaşdırma, icra, monitorinq və hesabat – süni intellekt və bulud texnologiyaları üzərindən inteqrasiya edilir. Beləliklə, dövlət daha dinamik, şəffaf və adaptiv idarəetmə ekosisteminə çevrilir.

Nəticə etibarilə, rəqəmsallaşma və texnoloji transformasiya Azərbaycan dövlət idarəçiliyinin strateji modernləşmə xəttinin əsas istiqamətidir. Bu proses idarəetmədə şəffaflığı, hesabatlılığı və səmərəliliyi artırmaqla yanaşı, vətəndaş–dövlət münasibətlərini keyfiyyətcə yeni mərhələyə daşıyır.

Rəqəmsal dövlət konsepsiyası artıq yalnız texnoloji deyil, həm də ictimai və ideoloji bir islahat kimi dəyərləndirilir. O, dövlətin fəaliyyət fəlsəfəsini dəyişdirərək onu “idarə edən” deyil, “əməkdaşlıq edən” bir subyektə çevirir və ölkəni regionda rəqəmsal idarəetmənin qabaqcıl modellərindən birinə doğru istiqamətləndirir.

 İdarəetmədə innovasiyalar, strateji planlaşdırma və nəticəyönümlülük

Müasir dövlət idarəçiliyinin dayanıqlılığı yalnız texnoloji inkişafla deyil, eyni zamanda innovativ düşüncə tərzi və strateji planlaşdırma mədəniyyəti ilə müəyyən olunur. Qlobal idarəetmə təcrübəsi göstərir ki, dövlət strukturlarının çevikliyi və səmərəliliyi onların strateji məqsədləri reallıqla əlaqələndirmək bacarığından asılıdır. Bu baxımdan, “strateji idarəetmə” və “nəticəyönümlü idarəetmə” anlayışları dövlətin idarəçilik fəlsəfəsində yeni mərhələ formalaşdırmışdır .

Strateji idarəetmə konsepsiyası

Strateji idarəetmə dövlət fəaliyyətinin planlaşdırılması və həyata keçirilməsində uzunmüddətli baxış, məqsədli prioritetləşmə və performans monitorinqi sistemini nəzərdə tutur. Henry Mintzberg-in “The Rise and Fall of Strategic Planning” əsərində vurğulandığı kimi, strateji idarəetmə yalnız planlaşdırma sənədi deyil, həm də idarəetmədə öyrənən sistemlərin formalaşması prosesidir. Yəni dövlət planlaşdırmanı statik prosesdən dinamik öyrənmə və adaptasiya mərhələsinə çevirir.

Dövlət idarəçiliyində strateji planlaşdırmanın əsas məqsədi dövlət resurslarının optimal bölgüsü, funksional uyğunluq və hesabatlı nəticələr əsasında idarə olunmasıdır. OECD (2022)  “Strategic Governance Framework” sənədində qeyd edir ki, strateji idarəetmənin müvəffəqiyyəti yalnız planın mövcudluğu ilə deyil, onun icrasının ölçüləbilən nəticələr üzərində qurulması ilə mümkündür.

 Nəticəyönümlü idarəetmə və performans qiymətləndirilməsi

“Nəticəyönümlü idarəetmə” (Results-Based Management – RBM) konsepsiyası dövlətin fəaliyyətini çıxışlara (outputs) və təsirlərə (outcomes) görə qiymətləndirməyi təklif edir. Bu yanaşma ilk dəfə 1990-cı illərdə BMT və Dünya Bankı tərəfindən dövlət sektorunda səmərəlilik indikatoru kimi tətbiq edilmişdir.

Azərbaycan Respublikasında da son illərdə bu model mərhələli şəkildə tətbiq olunur. “Azərbaycan 2030” strategiyası, “Dövlət proqramlarının qiymətləndirilməsi qaydaları” və “Nəticəyönümlü büdcə mexanizmi” dövlət fəaliyyətinin səmərəliliyinin ölçülməsi üçün institusional çərçivə yaratmışdır. İqtisadiyyat Nazirliyinin “Monitorinq və Qiymətləndirmə Mərkəzi”nin fəaliyyəti nəticələrin sistemli təhlilinə, dövlət proqramlarının effektivliyinin müqayisəli analizinə şərait yaradır.

Bu sistem çərçivəsində KPI (Key Performance Indicators) və SMART hədəfləri kimi metodologiyalar tətbiq olunur. Hər bir dövlət qurumu üçün konkret məqsədlər, ölçüləbilən nəticə indikatorları və icra müddətləri müəyyənləşdirilir. Bu, idarəetmədə məsuliyyətin və hesabatlılığın yeni səviyyəsini formalaşdırır.

Merriam & Shafritz (2015)   göstərirlər ki, nəticəyönümlü idarəetmə dövlətin fəaliyyətində “nə qədər iş görüldü” sualını “nə dəyişdi?” sualı ilə əvəz edir. Bu isə idarəetmədə keyfiyyətə əsaslanan qərarvermə fəlsəfəsini yaradır.

 İctimai innovasiyalar və idarəetmədə yenilikçi yanaşmalar

Dövlət idarəetməsində innovasiya anlayışı təkcə texnoloji yenilik deyil, həm də idarəetmə təcrübəsinin yenilənməsi mənasını daşıyır. Mark Moore-un “Public Value” (1995  konsepsiyasına görə, dövlətin əsas vəzifəsi iqtisadi göstəriciləri deyil, ictimai dəyəri artırmaqdır. Bu dəyər yalnız xidmət keyfiyyəti ilə deyil, həm də vətəndaş etimadı, sosial ədalət və inklüzivlik səviyyəsi ilə ölçülür.

İctimai innovasiyalar üç istiqamətdə özünü göstərir:

1. Xidmət innovasiyaları — ASAN Xidmət, “e-Procurement”, “myGov” kimi vətəndaş yönümlü platformalar;
2. İdarəetmə innovasiyaları — qərarvermədə data-analitik sistemlər, pilot layihələr və açıq idarəetmə mexanizmləri;
3. Sosial innovasiyalar — sosial sahibkarlıq, vətəndaş təşəbbüslərinin idarəetmə sisteminə inteqrasiyası və ictimai məsuliyyətli idarəçilik modelləri.

BMT-nin Global Innovation Index (2022) hesabatında göstərilir ki, innovativ idarəetmə modelləri tətbiq edən dövlətlərdə xidmətlərin effektivliyi 23%, ictimai etimad göstəriciləri isə 18% yüksəlmişdir. Azərbaycan bu istiqamətdə 2019-cu ildə “ASAN Xidmət” təcrübəsinə görə BMT-nin Public Service Award mükafatını alaraq, regionda “dövlət innovasiyası” kateqoriyasında nümunəvi model kimi tanınmışdır .

 Strateji öncəgörmə və idarəetmədə proqnozlaşdırma qabiliyyəti

İdarəetmədə strateji öncəgörmə (foresight) konsepsiyası dövlətin gələcək dəyişikliklərə proaktiv adaptasiya qabiliyyətini formalaşdırır. Van der Heijden (2005)   və Peter Schwartz (1991)   kimi strateji düşüncə nəzəriyyəçiləri göstərirlər ki, müasir dövlət “reaktiv sistem” olmaqdan çıxmalı, ssenari əsaslı planlaşdırma vasitəsilə qeyri-müəyyənliklərə qarşı dayanıqlı qərarlar qəbul etməlidir.

Azərbaycan təcrübəsində bu yanaşma “Milli iqtisadiyyat və əsas sektorlar üzrə strateji yol xəritələri”ndə (2016) tətbiq edilmişdir . Bu sənədlər uzunmüddətli trendləri nəzərə alaraq iqtisadi, sosial və ekoloji istiqamətləri proqnozlaşdırıla bilən planlaşdırma modeli ilə əlaqələndirir.

Dövlət orqanlarında “Data-driven foresight” modellərinin tətbiqi, eləcə də İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzinin (İİTKM) “Analitik proqnozlaşdırma laboratoriyası” idarəetmədə qabaqlayıcı qərarların elmi əsaslandırılmasını təmin edir.

 İdarəetmədə çeviklik və öyrənən dövlət konsepsiyasıa

Peter Senge (1990)   “The Fifth Discipline” əsərində qeyd edir ki, “öyrənən təşkilat” anlayışı dövlət idarəçiliyi üçün ən mühüm çeviklik formasıdır. Öyrənən daövlət – səhvlərdən dərs alan, məlumat mübadiləsi əsasında öz fəaliyyətini daima yeniləyən sistemdir. Bu, müasir idarəetmənin dinamik adaptasiya və davamlı təkmilləşmə qabiliyyətini ifadə edir. Azərbaycan dövlət idarəçiliyində “öyrənən dövlət” elementləri dövlət qulluqçularının davamlı təlim proqramları, idarəetmədə innovasiya laboratoriyaları (ASAN Innovations, İİTKM PolicyLab) və nəticə əsaslı qiymətləndirmə mexanizmləri vasitəsilə formalaşmaqdadır.

Bütün bu proseslər dövlətin inkişaf edən idarəetmə subyekti kimi davranmasını təmin edir. Artıq dövlət idarəetməsi yalnız idarə edən deyil, öyrənən, analiz edən və qabaqlayan sistem halına gəlir. Nəticədə idarəetmədə innovasiyalar, strateji planlaşdırma və nəticəyönümlülük Azərbaycan dövlətinin idarəçilik modelinin keyfiyyətcə yeni mərhələsini müəyyən edir. Bu modeldə dövlət fəaliyyətinin səmərəliliyi yalnız resurs istifadəsi ilə deyil, ictimai dəyərin yaradılması, vətəndaş məmnunluğunun səviyyəsi və dayanıqlı inkişaf göstəriciləri ilə ölçülür. Beləliklə, strateji planlaşdırma, nəticə əsaslı idarəetmə və innovasiya sinerjisi Azərbaycan üçün “öyrənən və proaktiv dövlət” modelinin elmi əsasını formalaşdırır. Bu yanaşma həm idarəetmə mədəniyyətində çeviklik yaradır, həm də dövlətin uzunmüddətli inkişaf məqsədlərinə nail olmaq üçün davamlı institusional elastiklik təmin edir.

Dövlət idarəçiliyinin gələcək istiqamətləri  

Dövlət idarəçiliyi XXI əsrin ikinci rübünə keçid dövründə fundamental transformasiya mərhələsindən keçir. Qlobal tendensiyalar göstərir ki, gələcəyin idarəetmə modeli çeviklik, proqnozlaşdırma, etik məsuliyyət və rəqəmsal çevrilmə kimi əsas sütunlar üzərində qurulacaqdır. Bu istiqamətlər dövlətin yalnız struktur deyil, həm də dəyərlər və idarəetmə fəlsəfəsi səviyyəsində yenilənməsi zərurətini gündəmə gətirir.

 Yeni dövlət idarəçiliyi paradiqmalarına keçid

Köhnə inzibati-bürokratik idarəetmə modeli artıq müasir cəmiyyətlərin kompleks tələblərinə cavab vermir. Dövlətin çevik və adaptiv davranış göstərməsi, sürətlə dəyişən sosial-iqtisadi reallıqlara cavab vermək bacarığı onun uzunmüddətli davamlılığının əsas şərtidir. Bu mənada, gələcəyin idarəetmə paradiqması “New Public Governance”   anlayışı ilə xarakterizə olunur — yəni idarəetmə artıq tək bir mərkəzdən deyil, şəbəkə əsaslı və çoxsəviyyəli qarşılıqlı əlaqələr üzərindən formalaşır.

Bu paradiqmanın əsas prinsipləri aşağıdakılardır:

• idarəetmədə koordinasiya və əməkdaşlıq üstünlüyü;
• məlumat əsaslı qərarvermə və süni intellekt dəstəyi;
• açıq idarəetmə və ictimai iştirakçılıq;
• etik davranış və sosial məsuliyyət;
• davamlı inkişaf və yaşıl idarəetmə.

Bu çərçivədə dövlət artıq yalnız tənzimləyici deyil, həm də inkişafın təşəbbüskarı və strateji tərəfdaş kimi çıxış edir.

Rəqəmsal transformasiyanın dərinləşməsi və “smart governance”

Gələcəyin idarəetmə sistemi “smart governance” — yəni ağıllı idarəetmə prinsiplərinə əsaslanacaqdır. Dünya Bankı (2023)   və OECD (2022)   hesabatlarında bu model “rəqəmsal transformasiya, süni intellekt və məlumat inteqrasiyası üzərində qurulmuş öyrənən dövlət sistemi” kimi xarakterizə edilir.

Azərbaycan üçün bu istiqamət artıq praktik reallıqdır. “Rəqəmsal Azərbaycan Strategiyası”, “Elektron hökumət 2.0”, “ASAN Login”, “DataHub” və “Analitik Qərar Platforması” kimi layihələr dövlətin idarəetmə mədəniyyətini köklü şəkildə dəyişdirmişdir. Gələcək mərhələdə bu proses AI əsaslı proqnozlaşdırıcı idarəetmə, blokçeyn texnologiyası ilə şəffaf büdcə mexanizmləri, kiberetik idarəetmə standartları, eləcə də “ağıllı qərar dəstəyi” sistemlərinin geniş tətbiqi ilə müşayiət olunacaqdır.   Eyni zamanda, rəqəmsal transformasiya təkcə texnologiya deyil, həm də etimad və ədalət infrastrukturunun formalaşması prosesidir. Süni intellektin tətbiqində etik normalar, məlumatların qorunması, vətəndaşların şəxsi məlumatlarına hörmət prinsipi gələcək idarəetmənin əsas etik dayaqlarını təşkil edəcəkdir.

 İdarəetmədə inklüzivlik və sosial ədalət meyarları

Dövlət idarəçiliyinin modernləşməsi yalnız səmərəlilik göstəriciləri ilə deyil, həm də sosial ədalət və inklüzivlik səviyyəsi ilə ölçülməlidir. Gələcəyin dövlət modeli fərdlərin sosial mənsubiyyətindən, yaşadığı regiondan və gəlir səviyyəsindən asılı olmayaraq, bərabər xidmət imkanlarını təmin etməlidir.

BMT-nin 2030 Dayanıqlı İnkişaf Gündəliyi (SDGs) çərçivəsində qəbul edilmiş 16-cı məqsəd – “Sülh, ədalət və güclü institutlar” – bu istiqamətin beynəlxalq çərçivəsini müəyyən edir. Azərbaycan bu məqsədləri “Azərbaycan 2030” strategiyasına inteqrasiya etməklə inklüziv və etik idarəetmənin inkişafını milli prioritet kimi müəyyənləşdirmişdir.

Bu baxımdan gələcək idarəetmə modeli həm iqtisadi səmərəliliyi, həm sosial rifahı, həm də ətraf mühit məsuliyyətini balanslaşdıran “triple bottom line” prinsipinə əsaslanacaqdır . Yəni dövlətin uğuru yalnız maliyyə göstəriciləri ilə deyil, həm də sosial və ekoloji nəticələrlə ölçüləcəkdir.

Öyrənən və qabaqlayıcı dövlət modeli

Gələcəyin idarəetmə paradiqması “öyrənən dövlət” (learning state) anlayışına söykənir. Bu konsepsiya dövlətin dinamik mühitdə öyrənmə, adaptasiya və innovasiya qabiliyyətinə malik sistem kimi fəaliyyət göstərməsini nəzərdə tutur. Peter Senge (1990)   bu modeli “özünü təkmilləşdirən, dəyişikliklərə qarşı çevik və reflektiv dövlət” kimi xarakterizə edir.

Azərbaycan bu istiqamətdə artıq praktiki addımlar atmaqdadır. Dövlət İdarəçilik Akademiyası, ASAN Innovations, İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzi və digər qurumlar dövlət qulluqçularının davamlı təlim, innovasiya bacarıqları və analitik idarəetmə üzrə biliklərini artırmaqla idarəetmədə öyrənən struktur formalaşdırır.

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, öyrənən dövlət konsepsiyası yalnız tədris proqramları ilə deyil, həm də məlumat mübadiləsi və təşkilati yaddaş sistemləri ilə dəstəklənməlidir .  Bu baxımdan gələcəyin idarəetmə sistemləri bilik bazalarının, təcrübə paylaşımlarının və “dövlət laboratoriyaları”nın genişləndirilməsini tələb edəcək.

İdarəetmənin normativ və etik gələcəyi

Dövlət idarəçiliyinin gələcəyi eyni zamanda etik və normativ transformasiya ilə bağlıdır. İnformasiya bolluğu dövründə dövlətin davranışı yalnız hüquqla deyil, dəyərlərlə tənzimlənməlidir. Etik dövlət anlayışı burada sosial məsuliyyət, şəffaflıq və ictimai maraqlar arasında balans yaradan mexanizmdir.

Bu baxımdan “etimad kapitalı” anlayışı önə çıxır. Fukuyama (1995)  qeyd edir ki, etimad səviyyəsi yüksək olan cəmiyyətlərdə dövlət institutlarının dayanıqlığı və iqtisadi inkişaf tempi daha yüksək olur. Azərbaycan bu istiqamətdə vətəndaş məmnunluğu, açıq hökumət təşəbbüsləri və şəffaf xidmət mexanizmləri vasitəsilə etimadın strukturlaşmasını təmin etməkdədir.

Gələcəyin dövlət modeli etik prinsiplərə əsaslanmaqla yanaşı, “hiss edən dövlət” (empathic state) konsepsiyasını da qəbul edəcəkdir — yəni qərarların qəbulunda insani duyarlılıq, sosial kontekst və kollektiv rifah nəzərə alınacaq.

Rəqəmsal transformasiya və innovativ idarəetmə

Son illərdə dövlət idarəetməsində innovasiya və texnoloji inkişaf xüsusi önəm

daşıyır:“Rəqəmsal Hökumət”strategiyası;

1.Azərbaycan hökumətinin 2022–2026-cı illər üçün qəbul etdiyi strateji  sənəd.

2.Məqsəd: dövlət xidmətlərinin rəqəmsal platformalar üzərindən sürətli, şəffaf və vətəndaş yönümlü təqdimatı.

3.Əhatə dairəsi: bütün dövlət orqanları, regionlar və vətəndaş xidmətləri.

Dövlət orqanlarında bulud texnologiyaları, süni intellekt və böyük

məlumat analitikası (Big Data) texnologiyalarının tətbiqi;

1.Dövlət orqanlarında bulud texnologiyaları məlumatların mərkəzləşdirilmiş saxlanması və idarə olunmasını təmin edir.

2.Süni intellekt (AI) qərarların optimallaşdırılması, proqnozlaşdırma vəxidmətlərin avtomatlaşdırılması üçün tətbiq edilir.

3.Böyük məlumat analitikası (Big Data) sosial, iqtisadi göstəriciləri təhlil edərək siyasət və resurs bölgüsündə dəstək verir.

Azərbaycanda ağıllı dövlət konsepsiyası bir sıra layihələr vasitəsiləhəyata keçirilir:

1.e-Gov.az – elektron dövlət xidmətlərinin vahid portalı;

2.myGov.az – vətəndaşların dövlət qurumları ilə əlaqəsini asanlaşdıran platforma;

3.ASAN xidmət – şəffaf və vətəndaş yönümlü xidmət modeli;

4.Smart şəhər layihələri – Bakıda və regionlarda texnoloji və rəqəmsal infrastrukturun qurulması;

5.Elektron imza (e-signature) və elektron sənəd dövriyyəsi sistemləri;

6.Dövlət orqanlarının fəaliyyətinə dair açıq məlumat bazaları və ictimai  monitorinq sistemləri.

Azərbaycanın idarəetmə modelinin elmi nəticələri

Azərbaycan təcrübəsi göstərir ki, dövlət idarəçiliyinin müasir mərhələsində qlobal paradiqmalarla milli xüsusiyyətlərin vəhdəti uğurun əsas açarıdır. “Azərbaycan modeli” idarəetmədə Qərb tipli səmərəlilik və Şərq tipli sosial məsuliyyət dəyərlərini birləşdirir.

Bu modelin əsas komponentləri aşağıdakılardır:

• vətəndaş yönümlü xidmət mədəniyyəti (ASAN Xidmət);
• rəqəmsal çeviklik və şəffaf idarəetmə (myGov, eGov);
• strateji planlaşdırma və nəticəyönümlülük (Azərbaycan 2030, Yol Xəritələri);
• ictimai iştirakçılıq və sosial dialoq (ictimai şuralar, Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı);
• etik idarəetmə və sosial məsuliyyət.

Bu xüsusiyyətlər Azərbaycanın idarəetmə sistemini yalnız milli çərçivədə deyil, həm də regional model səviyyəsində nümunəyə çevirmişdir.

Beləliklə, dövlət idarəçiliyində yeni paradiqmalar və Azərbaycanın inkişaf konsepsiyası kontekstində idarəetmənin modernləşdirilməsi həm nəzəri, həm institusional, həm də mədəni səviyyədə kompleks prosesdir.

Müasir dövrdə dövlətin uğuru yalnız iqtisadi göstəricilərlə deyil, idarəetmə keyfiyyəti, sosial legitimlik və vətəndaş etimadı ilə ölçülür. Bu mənada Azərbaycan təcrübəsi göstərir ki, idarəetmənin modernləşməsi yalnız struktur islahatı deyil, həm də mənəvi, dəyərlər və idarəçilik fəlsəfəsi islahatıdır.

Gələcəyin idarəetmə modeli üçün əsas istiqamətlər aşağıdakılardır:

1. Məlumat və süni intellekt əsaslı qərarvermə mexanizmlərinin tətbiqi;
2. Etik idarəetmə və sosial məsuliyyət mədəniyyətinin dərinləşdirilməsi;
3. İctimai iştirakçılığın daha çox institusional təminatı;
4. Strateji idarəetmə və nəticəyönümlülük sistemlərinin gücləndirilməsi;
5. “Ağıllı dövlət” modelinə keçid və innovasiyaların mərkəzləşdirilməsi.

Bu istiqamətlər Azərbaycanın dövlət idarəçiliyini yeni bir mərhələyə — bilik, etimad və innovasiya əsasında formalaşan idarəetmə mədəniyyətinə doğru aparır.

Azərbaycan Respublikasında idarəetmənin müasir prinsiplərə əsaslanması, şəffaflığın və hesabatlılığın təmin olunması, elektron hökumət və rəqəmsal xidmətlərin geniş tətbiqi bu istiqamətdə aparılan islahatların əsas hədəfidir.

Modernləşmə Azərbaycanda ictimai həyatın bütün sahələrinin yeniləşməsi, müasirləşməsi məhz  Ümummilli lider Heydər Əliyevin hakimiyyəti illərində daha da güclənmişdir.  Demokratik inkişaf və modernləşmə yalnız yüksək maddi rifah şəraitində özünə möhkəm ictimai dayaqlar tapa bilir. Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin fəaliyyətində iqtisadiyyat sahəsində həyata keçirilən islahatların əsas ağırlıq mərkəzini – nüvəsini atəşkil etmişdir. Bu da kifayət qədər əsaslı yanaşma olaraq Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin iqtisadi bazasını möhkəmlətmək, cəmiyyətin davamlı inkişafı üçün zəmin hazırlamaq məqsədindən irəli gəlmişdir.

s.e.f.d., dos. Murtəza Həsənov

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının

Siyasi idarəetmə fakültəsinin dekanı